Ιερά Μονή Παντοκράτορος

 

Ίδρυση: Μέσα 14ου αιώνα
Ιδρυτής: Αλέξιος και Ιωάννης
Εορτάζει: 6 Αυγούστου
Bιβλιοθήκη: 350 χειρόγραφα. Ξεχωρίζουν το Ψαλτήρι και το Ευαγγέλιο του Καλυβίτη.
Συλλογή: Εικόνες απο το 14ο μέχρι του 19ου αιώνα 

H Ιερά Μονή Παντοκράτορος του Αγίου Όρους,  είναι κτισμένη στη ΒΑ ακτή της χερσονήσου, πάνω σε βραχώδη έξαρση της κατερχόμενης πλαγιάς, αντίκρυ στις εκβολές του ποταμού Χρυσορρόα. Η ωραιότερη άποψη της Μονής είναι αυτή απ΄ τους νότιους γηλόφους, όπου διέρχεται ο δρόμος απ΄ τις Καρυές: ξεδιπλώνονται μικροί κόλποι και το γραφικό λιμανάκι με τα αρσανόσπιτα και πιο ψηλά, κλιμακωτά, αλλά εξωμοναστηριακά κτίρια ανάμεσα σε δένδρα και κήπους χλοερούς.

Για την ίδρυσή της, ο Γ. Σμύρνακης πιστεύει ότι ανάγεται στην εποχή του Αλεξίου Α' Κομνηνού (1081-1118). Από τις γραπτές μαρτυρίες του μοναστηριακού αρχείου , που συμφωνούν και με επιγραφικό υλικό, κτήτορες ήσαν δύο αδελφοί: ο "μέγας πριμικήριος κυρ. Αλέξιος" και ο "πρωτοσέβαστος Ιωάννης", δηλαδή ανώτατοι του Βυζαντινού κράτους. Ο δεύτερος γράφει στη διαθήκη του, που συνέταξε αποσυρμένος στο Μοναστήρι το 1384: "Μονήν αμφότεροι τω Παντοκράτορι Χριστώ κατά το Άγιον Όρος του Άθω εκ βάθρων αυτών ανηγείραμεν". Σύμφωνα με προφορική παράδοση, περιβλήθηκε το μοναχικό σχήμα και έλαβε το όνομα Ιωαννίκιος. Ένα από τα εξέχοντα αναθήματα των κτητόρων στο νεόδμητο καθολικό, ήταν η εικόνα του Παντοκράτορος, που βρίσκεται σήμερα στο μουσείο Ermitage της Πετρούπολης. Φέρει τις επιγραφές: "Δέησις του δούλου του Θεού Αλεξίου του μεγάλου στρατοπεδάρχου" και "Δέησις του δούλου του Θεού Ιωάννου του μεγάλου πριμικηρίου", και έχει χρονολογηθεί στη δεκαετία 1360-1370. 'Hδη από την κτίση της η Μονή υπήρξε Πατριαρχική, και το αργότερο ως το 1386, τέθηκε υπό την προστασία και του βασιλέως (Βασιλική).

Ο περίβολος της έχει σχήμα ακανόνιστου εξαπλεύρου που προέκυψε από διεύρυνση της αρχικής αυλής. Ανατολικά του πρόπυλου της εισόδου στη Μονή, υπάρχει κρήνη με την καρκινική (διαβάζεται αμφίδρομα) επιγραφή : "ΕΥ Ω ΠΑΓΑ ΣΩΜΑ ΝΟΟΝ ΑΜ'ΩΣ ΑΓΑΠΩ ΥΕ", δηλαδή: "Καλή μου πηγή, το σώμα και συνάμα το νου, καθώς επιθυμώ ,δρόσιζέ τα". Δύο επιγραφές μέσα στη Μονή, μας πληροφορούν για δύο σοβαρές ανακαινίσεις τον 18ο αιώνα: μεγάλου μέρους της δυτικής πτέρυγας, όπου εντάσσεται και η τράπεζα (1744), και της βόρειας (1781). Αλλά και η ανατολική πτέρυγα ανακαινίσθηκε μετά από πυρκαγιά, το 1948.

Από τις αξιολογότατες εικόνες του Σκευοφυλακείου, θα αναφέρουμε μόνο μερικές, του 14ο αιώνα τις δύο αμφιπρόσωπες: Χριστός Παντοκράτωρ- Άγιος Αθανάσιος Αθωνίτης και Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος- Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα, Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος τον ζωγραφισμένο ξύλινο Σταυρό τέμπλου και την Σταύρωση.

Μεγάλης ιστορικής αξίας είναι και το "εξάρτημα" (μετόχι) της μονής στην περιοχή των Καρυών, γνωστό ως κελί "του Ραβδούχου", που προσάρτησαν στη Μονή οι δύο κτήτορες αδελφοί, το 1357. Στο κελί αυτό διασώζονται, απ'το βυζαντινό μονύδριο, μετασκευασμένα, ο ναός και ο πύργος.